Percepcja słuchowa - ćwiczenia i zabawy

Słuch jest to zmysł, który umożliwia nam percepcję fal dźwiękowych. Narządem słuchu jest analizator słuchowy, który składa się z: 

• 
  receptora odbierającego bodźce słuchowe  czyli ucho,
• drogi słuchowej doprowadzającej pobudzenia nerwowe do mózgu,
  
• nerwów odśrodkowych przekazujących impulsy do mózgu.

Słuch pełni bardzo ważną funkcje. Przede wszystkim wykorzystywany jest do komunikacji oraz do rozpoznawania dźwięków z otoczenia. 

Percepcja słuchowa czyli spostrzeganie słuchowe jest niezbędne w rozwoju mowy oraz w procesie  nauki czytania i pisania. Poprzez percepcję słuchową rozumiemy:

• odbiór, rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków;
• analizę i interpretację usłyszanego dźwięku. 

W literaturze pojawiają się 3 rodzaje słuchu, są elementami prawidłowej percepcji słuchowej:

• słuch fizjologiczny (fizyczny) odpowiada za zdolność odbioru i analizy dźwięku, który dochodzi do naszego analizatora słuchowego. Jest uwarunkowany poprzez prawidłowe funkcjonowanie narządu słuchu, jakim są uszy. Rozwój słuchu fizycznego rozpoczyna się w okresie płodowym. Dziecko rozpoczyna reagować na dźwięki około 24 tygodnia ciąży; potrafi je rozróżniać. Ważne jest, aby już w okresie płodowym rozmawiać do dziecka, odtwarzać mu muzykę (polecana jest szczególnie muzyka klasyczna, która pozytywnie wpływa na rozwój mózgu dziecka).

!Objawem, który powinien nas zaniepokoić u małego dziecka jest brak gaworzenia. Gaworzenie powinno pojawić się pomiędzy 6 a 10 miesiącem życia. Brak gaworzenia może wynikać z zaburzeń słuchu lub aparatu artykulacyjnego. Niezbędna jest konsultacja z lekarzem i logopedą. 

Głużenie - to niezamierzone, długie, melodyjne dźwięki takie jak mlaski, piski, pomruki.

Gaworzenie- zamierzone dźwięki, które dziecko zasłyszy lub wydaje z własnej inicjatywy.

 

• słuch muzyczny- umiejętność rozpoznawania przez człowieka barw, wysokości i liczby dźwięków, a także jego głośności. Jest to umiejętność, którą nabywamy. 

• słuch fonematyczny (fonemowy)- to zdolność do rozpoznawania i różnicowania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów. Jest to umiejętność znana jedynie człowiekowi. Prawidłowy słuch fizyczny umożliwia rozwój słuchu fonematycznego, a z kolei ten odpowiada za prawidłowy rozwój mowy. 

R.J. Lewina wyróżniła 5 etapów kształtowania się słuchu fonematycznego:

·         Etap I – nie występuje w ogóle różnicowanie dźwięków, brak też rozumienia mowy czynnej samego dziecka. Jest to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy.

·         Etap II – występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Wymowa dziecka jest niepoprawna, zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od nieoprawnej u osób z otoczenia.

·         Etap III – dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej;

·         Etap IV – dzieci już z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski. Wymowa dziecka jest już dość prawidłowa. Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny);

·         Etap V – słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany. Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski (wiek szkolny). 

Prawidłowy rozwój słuchu fonematycznego ma wpływ na rozwój mowy oraz w późniejszym etapie na proces nauki czytania i pisania.

Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą powodować:

• trudności w odbiorze mowy,
• wady wymowy,
• trudności w nauce pisania i czytania, 
• trudności w rozróżnieniu głosek podobnie brzmiących, 
• trudności w nauce pojęć abstrakcyjnych np. w matematyce,
• trudności w analizie i syntezie głoskowej, 
• uboższe słownictwo,
• trudności w rozumieniu poleceń złożonych i dłuższych wypowiedzi ustnych,
• trudności w tworzeniu dłuższych wypowiedzi pisemnych i ustnych, 
• i wiele, wiele innych trudności, które będą miały swoje odbicie w osiągnięciach szkolnych ucznia, sferze komunikacyjnej oraz społecznej. 

Funkcje i procesy percepcji słuchowej

1. recepcja dźwięków - czyli słyszenie; sprawnie działający analizator słuchowy jest niezbędny do prawidłowej percepcji słuchowej. Jest też podstawą do rozwoju kolejnych funkcji słuchowych.

2. lokalizacja- umiejscowienie źródła dźwięku w przestrzeni.

3. rozróżnianie i wyodrębnianie dźwięków mowy, w którego skład wchodzi:

• słuch fonematyczny - rozróżnianie dźwięków mowy (fonemów);
• słuch fonetyczny - rozróżnianie cech głosek ( rozróżnienie poprawnej od niepoprawnej wymowy głoski);
• słuch prozodyczny - rozróżnianie elementów prozodycznych mowy: akcent, melodia, rytm, itd.;
• analiza i synteza głoskowa i sylabowa.

4. pamięć słuchowa- zapamiętanie i odpamiętanie dźwięków (przywołanie ich).

5. asocjacja (semantyzacja) - tworzenie spostrzeżeń słuchowych, łączenie wrażeń słuchowych. 

6. uwaga i lateralizacja- umiejętność selekcji dźwięku oraz dominacja ucha w odbiorze dźwięków. 

Percepcja słuchowa jest wręcz niezbędna w procesie nauki szkolnej. Już od najmłodszych lat powinniśmy stymulować rozwój słuchowy dzieci. W jaki sposób poprzez zabawę, oczywiście!

Poniżej znajdziecie kilkanaście propozycji.  Większość z tych ćwiczeń znajduje zastosowanie w nauce czytania i pisania i zapewne je znacie i wykorzystujecie na co dzień. Te zabawy i ćwiczenia świetnie nadadzą się dla przedszkolaków, uczniów klas wczesnoszkolnych oraz na zajęciach rewalidacyjnych, terapii pedagogicznej i oczywiście terapii logopedycznej. 

Podzielcie się swoimi ćwiczeniami, które rozwijają percepcję słuchową w komentarzach. 

Zabawy i ćwiczenia rozwijające percepcję słuchową

I. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej

Są to ćwiczenia, których celem jest kształtowanie i rozpoznawanie umiejętności odbierania, rozpoznawania oraz naśladowania odgłosów , dźwięków z najbliższego otoczenia.

1. Wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków naturalnych:

- wysłuchiwanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia;

- wysłuchanie ciszy (bez żadnych dźwięków)

- identyfikowanie dźwięku ze wskazaniem;

- przyporządkowanie usłyszanego dźwięku do obrazka.

2. Rozpoznawanie dźwięków dochodzących z otoczenia:

- odgłosy ulicy,

- sygnały różnych pojazdów,

- dźwięków urządzeń gospodarstwa domowego,

Zabawa słuchowa " Co to za dźwięk" cz. 1. Gospodarstwo domowe

Zabawa słuchowa " Co to za dźwięk" cz. 2. Zwierzęta

-  odgłosów zwierząt (dobieranie obrazka do usłyszanego odgłosu),

- odgłosów szumiących drzew, traw, wiatru, burzy, deszczu,

- dźwięków charakterystycznych dla przedmiotów (np. papieru, szkła, metalu)

- dźwięków różnych instrumentów muzycznych.

3. Rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków (szmerów) - najpierw za pomocą wzroku, później słuchu (dziecko wskazuje przedmiot, który identyfikuje z usłyszanym dźwiękiem):

• uderzanie łyżeczką w szklankę, 
• uderzanie w metal,
• uderzanie w drewno,
• uderzanie pałeczką w szybę,
• stukanie w meble,
• klaskanie,
• darcie papieru,
• gniecenie papieru,
• odbijanie piłki,
• uderzanie klockami o siebie,
• przelewanie wody,
• rozpoznawanie osób po głosie (Zabawa "zgadnij kto mówi?", "kto ukrył się za parawanem?")
• rozpoznawanie głosów i źródła dźwięku  (miejsca, odległości) np. zabawa "Ciuciubabka"
• rozpoznawanie przedmiotów w ukrytych w pudełkach.

4. Zabawy dźwiękonaśladowcze- naśladowanie, powtórzenie usłyszanego odgłosu, dźwięku np. zwierząt, pojazdów, itd. 

•  wierszyki/ rymowanki dźwiękonaśladowcze (kilka propozycji znajdziecie tutaj: WIERSZYKI DŹWIĘKONAŚLADOWCZE , możecie też wymyślać własne);
• obrazki i zagadki z wykorzystaniem ilustracji - pokazujesz dziecku kilka obrazków (poziom trudności w zależności od wieku i potrzeb) i pytasz np.  "Które zwierzę robi hau hau". 
•   identyfikowanie dźwięku z przedmiotem - przed dzieckiem umieszczasz kilka przedmiotów i pytasz "Co robi ciach ciach?" 

5. Grupowanie przedmiotów wydające takie same dźwięki

6. Wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków ze względu na jego natężenie:

• dźwięki ciche,
• dźwięki głośne, 
• naprzemienne raz cicho, raz głośno.

7. Wysłuchiwanie zmian w tempie i głośności wydawanych, słyszanych dźwięków:

• szybko, 
• wolno,
• naprzemiennie. 

8. Wysłuchiwanie i rozpoznawanie i zapamiętanie kolejności wysłuchiwanych brzmień dźwięków np. instrumentów.

9. Reagowanie na określenia słowne (podskoki, przysiady, klaskanie).

II. Ćwiczenia spostrzegawczości słuchowej i koordynacji słuchowo- ruchowej 

1. wysłuchiwanie i różnicowanie powtarzających się dźwięków tworzących układy rytmiczne: 

• wyklaskiwanie, tupanie, uderzanie rytmu,
• układanie szeregów rytmicznych (układanie przedmiotów wg słyszanego rytmu np. auto,klocek)
• tworzenie szeregów dźwiękowych wydawanych przez zwierzęta, pojazdy (np. mu, hau, miau),
• zabawy ruchowe z zauważalnym rytmem (tupnij, klaśnij, podskocz),
• liczenie słyszanych dźwięków,
• układanie klocków na podstawie słyszanego rytmu (np. dwa klaśnięcia to dwa auta, klocki obok siebie, itd.)

2. rozpoznawanie melodii w piosenkach i wystukiwanie rytmu,

3. odtwarzanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym np. za pomocą klocków, patyczków, aut. 

III. Ćwiczenia rytmizujące

1. rozpoznawanie i określanie charakteru słyszanej muzyki (wesoła, smutna, skoczna itd.),

2. odtwarzanie swobodnym ruchem nastroju muzyki, 

3. śpiewanie piosenek i klaskanie w ich rytm,

4. zabawy ruchowe do Metody Pedagogiki Zabawy (np. samolot, ciasto, stonoga),

5. zabawy ruchowe i ruchowo- słuchowe proponowane przez M. Bogdanowicz w Metodzie Dobrego Startu. 

IV. Ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny oraz analizę i syntezę słuchową

1. Wyodrębnianie zdań w mowie - liczenie zdań, powtarzanie za nauczycielem zdań na podstawie obrazka. 

2. Wyodrębnianie wyrazów w zdaniu:

• opisywanie ilustracji zdaniami dwuwyrazowymi,
• wyodrębnianie wyrazów w zdaniach trzy-wyrazowych,
• rozwijanie zdań, zwiększanie liczby wyrazów w zdaniu,
• tworzenie zdań z podanych słów,
• układanie zdań na podstawie ułożonych klocków (np. dwa klocki, zdanie dwuwyrazowe),
• uzupełnianie zdań brakującym słowem,
• dobieranie par wyrazów, które się rymują.

Warto pamiętać, aby dzieci w ćwiczeniach powtarzały zdania za nauczycielem/rodzicem, określały w zdaniu wyraz pierwszy, drugi, trzeci..., liczyły wyrazy w zdaniu i przyporządkowały dany wyraz określonemu miejscu w zdaniu.

3. Wyodrębnianie sylab w wyrazie:

• śpiewanie prostych piosenek z wyróżnianiem sylab, wypowiadanie tekstu piosenki bez melodii, oddzielając sylaby. Świetną piosenką sylabową może być "Panie Janie". 
• dzielenie wyrazów na sylaby,
• łączenie wyrazów z sylab - synteza sylabowa,
• dzielenie wyrazów na sylaby z jednoczesnym układaniem klocków- układanie modelu sylabowego,
• zabawa "ile sylab?"
• zabawa w dokończenie wyrazów - z wykorzystaniem obrazka i bez, 
• zabawa w dobierankę - wyszukiwanie przedmiotów lub obrazków na podaną sylabę np. ko - tek, ko- sa, ko- rek, ko- piec, itd.)
• tworzenie wyrazów do podanej sylaby - loteryjki, sztafety sylabowe, 
• wyszukiwanie wyrazów, które kończą się na podaną sylabę, 
• zabawa w imiona - wypowiadanie imion dzieci na podaną sylabę, dzieci, których imię zostało wypowiedziane siadają w jednym rzędzie,
• rozpoznawanie miejsca umiejscowienia danej sylaby w wyrazie (np. z wykorzystaniem obrazków), 
• zabawy sylabami: domina sylabowe, 
• wykreślanki sylabowe,
• rebusy sylabowe, itd. 

4. Wyodrębnianie głosek z wyrazów:

• Domino obrazkowo- głoskowe- wyszukiwanie ciągu obrazków tak, aby ostatnia głoska wyrazu była początkową głoską następnego, np. nos – sok – kot – tor – rak – itd
• wskazywanie, wyszukiwanie i grupowanie obrazków, których nazwy zaczynają/kończą się na wskazaną głoskę,
• wydzielanie pierwszej głoski z nazwy obrazka,
• zabawa " koszyk załadowany wyrazami na wybraną głoskę" - można za każdy podany wyraz przyznawać punkty,
•  zabawa z syntezą " zgadnij co to za wyraz" np. k o t  - dziecko zgaduje jaki wyraz usłyszało. Pamiętaj, aby głoski wymawiać krótko (nie przeciągaj np. tyyyyy....), stopniowo wprowadzamy wyrazy z większą ilością głosek.
• różnicowanie samogłosek i spółgłosek - ćwiczenie czytania sylab i wyrazów,
• zabawy wyrazowe np. jaką głoskę słyszysz , jaka jest druga, trzecia, ostatnia głoska w podanym wyrazie, 
• wyszukiwanie wyrazów z podaną głoską np. na ilustracji,
• zabawy w dostrzeganiu różnic w wyrazach pozornie podobnych np. za pomocą tworzenia modelu graficznego wyrazów np. dym - dom, lis- las,
• różnicowanie słów i sylab o podobnym brzmieniu np. kura- góra, pa- ba, ta- da,
• przekształcanie wyrazów poprzez zmianę litery, 
• układanie podpisów pod obrazkami,
• czytanie pojedynczych wyrazów, zdań, prostych tekstów, 
• różnicowanie w wyrazach głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych np. za pomocą obrazków. 

V. Ćwiczenia rozwijające słuch fonetyczny 

Ćwiczenia te służą do ćwiczenia iloczasu (czas, w ciągu którego trwa wymowa głoski), tempa, akcentu wypowiedzi oraz jej intonacji. 

1. Ćwiczenia z zakresu różnicowania czasu trwania dźwięków mowy:

• zabawa "krótkie i długie dźwięki" - prezentacja tych dźwięków; na długie "aaaaaaaa" przeciągnij się, na krótkie "a" tupnij nogą; tworzenie modelu dźwięku krotkiego i długiego za pomocą np. klocków, gdzie długi dźwięk to długi klocek, krótki dźwięk to krótki klocek. Zabawy te przeprowadzaj na samogłoskach (a, e, i, o , u).
•  zabawa ze spółgłoskami (f, w, s,z,ś,ź,ż, ch, m, n)- wymawiaj jak najdłużej potrafisz podanych głosek, można urozmaicić i dodać ruch np. ssssssss jak wąż, mmmmmmmm jakie pyszne (klepiemy się po brzuchu).

2. Ćwiczenia tempa wypowiedzi:

• "mówimy wolno i  coraz szybciej" - rozpoczynamy wymawianie zdania wolno, i z czasem tempo wymawiania jest coraz szybsze. Zwróć uwagę, aby zdania były wypowiadane wyraźnie. Można tu wykorzystać również różne wierszyki, piosenki. 
• zabawa "klaszczę i mówię"- polega na wypowiadaniu wyrazu lub zdania z jednoczesnym klaskaniem w dłonie.
• zabawa "Rób i mów" - polega na wypowiadaniu zdania i wykonywaniu jednocześnie danej czynności.
• zabawy ruchowe np. "Głowa, ramiona", "Płyną statki z bananami", itd.

3. Ćwiczenie akcentu wypowiedzi: 

• akcent zdaniowy - dziecko opowiada o np. postaciach z obrazka akcentując nazwę postaci,
• akcent wyrazowy - w języku polskim to najczęściej przedostatnia sylaba; dzielimy wyrazy na sylaby jednocześnie klaszcząc (głośniej wyklaskujemy sylabę akcentowaną).

4. Ćwiczenia intonacji wypowiedzi - umiejętność ta przyda się np. w głośnym czytaniu:

• odróżnianie zdań oznajmujących od pytających i rozkazujących. Najlepiej takie ćwiczenia przeprowadzać podczas głośnego czytania. 

VI. Ćwiczenia doskonalące pamięć słuchową i słowną:

• "Zgadnij co słyszysz",
•  "Zgadnij czyj to głos",
• "Zgadnij jakie były dźwięki" - sekwencje ,
• wyszukiwanie obrazków według wskazanej kolejności, 
• zapamiętywanka- zapamiętywanie kolejności wypowiadanych wyrazów, 
• dokładanka- nauczyciel podaje wyraz, kolejna osoba kolejny itd, 
• słuchanie opowiadań, historyjek, przedstawianie zdarzeń,
• tworzenie ustnej historii w grupie- każdy dokłada zdanie. 
• zabawa "głuchy telefon".

Bibliografia: 

K. Olszewska, Percepcja słuchowa u przedszkolaków - rozwój i zaburzenia, "Przedszkole. Miesięcznik dyrektora", nr 10/2017, s. 26-30.

Z.M. Kurkowski, Rozwój funkcji słuchowych u małego dziecka, Audiofonologia,, t. XXI, 2002, s. 25-26. [http://ptnzs.org.pl/audiofonologia/AUDIOFONOLOGIA_TOM_XXI_2002/art3.pdf].

A. Franczyk, K. Krajewska, Zabawy i ćwiczenia na cały rok. Propozycje do pracy z dziećmi młodszymi o specjalnych potrzebach edukacyjnych., Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 35- 53.

M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991.

Emiluta-Rozya, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1994.

A.Mauer, Kształtowanie świadomości fonologicznej u dzieci przedszkolnych. Zabawy z rymami, Kraków 1997.

A.Mauer, Kształtowanie świadomości fonologicznej u dzieci przedszkolnych. Analiza i synteza sylabowa i fonemowa, Kraków 1997.

I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982.

A. Lowe, Rozwijanie słuchu w zabawie, Warszawa 1983.

Z