Jak pracować z dzieckiem z afazją? - praktyczne wskazówki

Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn.

- Francis Bacon

Zamknij oczy i wyobraź sobie, że budzisz się, wstajesz, jesz śniadanie, idziesz do pracy. Gdy wychodzisz za drzwi swojego domu, nagle jakby jakiś wehikuł przeniósł Cię do innego świata. Próbujesz się komunikować z mieszkańcami tego nowego miejsca, ale nic nie rozumiesz, a oni nie rozumieją Ciebie. Tak właśnie często czują się osoby z afazją. 

W dzisiejszym artykule podejmę tematykę afazji dziecięcej. Wyjaśnię, czym jest afazja, jakie są jej przyczyny, a także przedstawię wskazówki do pracy z dzieckiem z tym zaburzeniem. 

Ośrodek Broki i Wernickiego

Mózg jest najważniejszym z ludzkich organów. Spełnia wiele funkcji i pełni najważniejszą rolę w naszym funkcjonowaniu. Nic więc dziwnego, że jego budowa jest dość skomplikowana, ba! nawet nie do końca znamy wszystkie procesy w nim zachodzące. Zanim jednak przejdę do meritum dzisiejszego artykułu, chcę Wam przypomnieć kilka faktów potrzebnych do zrozumienia istoty afazji i jej przyczyn. 

1. W okolicach kory mózgu, w płacie skroniowym (lewa półkula mózgu) znajdują się dwa ośrodki, kojarzone z mową. Są to: 

a) ośrodek Broki- odpowiedzialny za wytwarzanie ruchów umożliwiających wytwarzanie mowy. 

b) ośrodek Wernickiego - obejmuje przede wszystkim mechanizmy rozumienia znaczenia poszczególnych słów czyli zajmuje się procesami rozpoznawania głosek, wyrazów i zdań oraz czynnościami nadawania mowy. 

Autorstwa Taken from NIH publication 97-4257, https://www.nidcd.nih.gov/health/aphasia (https://www.nidcd.nih.gov/sites/default/files/Documents/health/voice/Aphasia6-1-16.pdf),
Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=352704

2. Kora ruchowa odgrywa dużą rolę w wytwarzaniu mowy, szczególnie obszary odpowiedzialne za ruchy jamy ustnej. 

3. Struktury, które są odpowiedzialne za wytwarzanie mowy są rozłożone w mózgu niesymetrycznie. Choć uszkodzenie lewej półkuli mózgu (okolice ośrodka Broki i Wernickiego) uniemożliwia i utrudnia rozwój mowy, to do prawidłowego wytwarzania i rozumienia mowy i języka pisanego potrzebna jest współpraca obu półkul. 

Afazja- co to jest?

Z terminem afazja pierwszy raz spotkaliśmy się w 1865 roku. Termin ten został wprowadzony przez Armanda Trousseau na określenie zaburzeń rozumienia mowy wynikających z uszkodzenia korowych struktur mózgu. W zależności od autora znajdziesz wiele definicji afazji. Z punktu widzenia medycznego, najbardziej powszechna jest definicja M. Maruszewskiego (Maruszewski, 1966):

Afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych, częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy człowieka, który już uprzednio opanował te czynności.

 Według Ireny Styczek (Styczek, 1979), afazja to: 

(...) częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem (czyli systemem znaków i reguł gramatycznych), spowodowana uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych.

Natomiast z punktu widzenia lingwistycznego, Leon Kaczmarek (Kaczmarek, 1982) definiuje afazję jako:

częściową lub całkowitą utratę: umiejętności budowania tekstów słownych, czyli niemożność wyboru z magazynu językowego symboli (zazwyczaj leksykalnych i fonologicznych), wiązania ich w całość, użycia we właściwej kolejności, produkowania zgodnej z normą społeczną substancji.

Te i wiele późniejszych definicji ujmują afazję jako zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenie ważnych struktur mózgu odpowiedzialnych za mowę. I ważne! Dotyczy to osób, które tę umiejętność już nabyło. 

Zwrócę również Waszą uwagę na fakt, że afazja to zaburzenie, które może dotknąć zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. 

Etiologią afazji u osób dorosłych są zmiany strukturalne ośrodków mowy w wyniku: udaru mózgu, urazów mózgu, procesów rozrostowych tj., guzy, czy zwyrodnieniowych np. choroba Alzheimera, Picka, itd.

W dzisiejszym artykule podejmę tematykę afazji dziecięcej, bo z takim typem zaburzenia najczęściej spotkamy się w placówce oświatowej. 

Warto też tutaj podkreślić, że w polskiej terminologii nie ma jednoznacznej definicji afazji dziecięcej. Spowodowane jest to faktem, że według definicji afazji zaburzenie to dotyczy osób, które mowę już nabyło. W przypadku dzieci trudniej to zdiagnozować. Wiele autorów inaczej definiuje afazję dziecięcą. Możemy spotkać się z określeniami takimi jak:

• niedokształcenie mowy o typie afazji,
• niedorozwój mowy,
• alalia,
• dysfazja,
• SLI (specyficzne zaburzenie językowe).

Afazja dziecięca to określenie dotyczące zaburzenia zachowania języka, wynikające z zaburzenia/ patologii mózgu, a nie jest efektem innych zaburzeń takich jak zaburzeń emocjonalnych, niepełnosprawności intelektualnej, całościowych zaburzeń rozwojowych czy niedosłuchu.

Nazwa afazja dziecięca sugeruje z jednej strony, że zaburzenie jest podobne do zaburzenia osób dorosłych, z drugiej strony wskazuje na różnice, które wynikają z uszkodzenia mózgu w okresie rozwojowym. 

Rodzaje afazji

Afazję dziecięca może być:

• nabyta - mamy tu do czynienia z utratą osiągniętej już umiejętności posługiwania się mową. Uszkodzenie mózgu, które spowodowało utratę posiadanych już umiejętności i wstrzymanie dalszego rozwoju mowy wystąpiło pomiędzy 2 a 7 rokiem życia ( dolna granica wieku jest praktyczna, zakłada się, że u dziecka 2 letniego rozwija się język, dziecko rozumie wypowiedzi i formułuje je). Rozwój mowy do czasu powstania uszkodzenia rozwijał się prawidłowo. 
• rozwojowa - określana również jako afazja wrodzona, dysfazja rozwojowa. Dotyczy ona braku lub opóźnienie rozwoju mowy dziecka, u którego mowa nigdy nie rozwijała się prawidłowo.  Uszkodzenia mózgu powstały w wyniku  wrodzonej, okołoporodowej lub występującej w pierwszych miesiącach życia dziecka patologii mózgowej. 

Warto również wspomnieć o klasyfikacji afazji dziecięcej. Jest ich kilka, ja posłużę się klasyfikacją według ICD-10 czyli według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych:

• afazja typu ekspresyjnego (ruchowa, motoryczna, afazja Broki) - dziecko nie mówi, lub mówi mało, ale rozumie mowę. 
• afazja typu percepcyjnego (czuciowa, sensoryczna, afazja Wernickiego) - dziecko ma trudności w rozumieniu mowy , a mowa czynna dziecka jest niewyraźna, niepoprawna gramatycznie. Wydaje się jakby dziecko posługiwało się "swoim" językiem. 
• afazja typu percepcyjno- ekspresyjnego ( typu mieszanego) - czyli dziecko ma trudności w rozumieniu mowy otoczenia oraz sam nie mówi, lub mówi mało. 

Objawy afazji

Objawy afazji według wyżej przedstawionej klasyfikacji znajdziesz na poniższych grafikach. Pamiętajcie, że część tych objawów może, ale nie musi pojawić się u każdego dziecka. 

afazja typu ekspresyjnego

afazja typu percepcyjnego

afazja typu percepcyjno- ekspresyjnego

Oprócz trudności wynikających z samego zaburzenia, dziecko z afazją będzie przejawiało trudności:

• w czytaniu i pisaniu,
• w rozumieniu pojęć matematycznych np. tabliczka mnożenia i dzielenia,
• w nauce języków obcych, 
• w zapamiętywaniu (trudniej zapamiętują, łatwo zapominają),
• w koncentracji uwagi,
• w motoryce dużej i motoryce małej,
• emocjonalne - lękliwość, nerwowość, obniżone poczucie własnej wartości, 
• społeczne - izolowanie się od rówieśników, unikanie kontaktów społecznych. 

 

Dziecko z afazją- wskazówki do pracy 

Dziecko z afazją powinno być objęte natychmiastową opieką i terapią wielospecjalistyczną. Po pierwsze, jeżeli podejrzewasz, że coś dzieje się z Twoim dzieckiem, skonsultuj się ze specjalistą! Im szybciej zareagujesz, tym szybciej dziecko uzyska odpowiednią pomoc. 

Dziecko z afazją powinno być pod opieką wielu specjalistów. Przede wszystkim logopedy/ neurologopedy, psychologa, pedagoga, terapeuty integracji sensorycznej, być może potrzebne być wsparcie terapeuty ręki.  

W pracy z dzieckiem z afazją ważne są:  odpowiednio dobrana terapia, motywacja dziecka, współpracy specjalistów z rodzicami. 

Warto w tym miejscu również wspomnieć, że dziecko z afazją ma możliwość uzyskania orzeczenia o kształceniu specjalnym. Dziecko wtedy realizuje podstawę programową szkoły ogólnodostępnej, ale z dostosowaniem do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka. Ponadto, uczeń objęty jest pomocą psychologiczno- pedagogiczną (m.in. terapią logopedyczną, terapią pedagogiczną i innymi zajęciami organizowanymi w szkole), oraz może uczestniczyć w zajęciach rewalidacyjnych. 

Jesteś nauczycielem pracującym w szkole/ przedszkolu, rodzicem? Na co dzień masz kontakt z dzieckiem z afazją? Zapoznaj się z  wskazówkami do pracy. Mam nadzieję, że ułatwią Ci kontakt z osobą z afazją. Jesteś specjalistą w tej dziedzinie? Podziel się swoimi propozycjami w komentarzu :)

• Zwracaj się bezpośrednio do dziecka. 
• Komunikuj się za pomocą krótkich i prostych zdań. 
• Dziel polecenia na etapy i powtarzać je w miarę potrzeby.
• Sprawdzaj, czy dziecko rozumie polecenia (zapytaj, co ma teraz zrobić, może powtórzyć słowami lub pokazać, co zrobi).
• Przekazuj polecenia kanałem wzrokowym i słuchowym (pokaż to,  o czym mówisz).
• Korzystaj z metod aktywizujących. Unikaj metod podających, lub wykorzystuj je z elementem audiowizualnym (np. zdjęcie, film, pokaz, gesty). 
• Urozmaicaj zajęcia różnymi aktywnościami. Stosuj naprzemienne metody zajęć. Rób częste przerwy, jeśli to możliwe. 
• Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela. 
• Wszelkie komunikaty warto wspierać gestem, mimiką.
• Działaj na konkretach! Uczysz dodawania - wykorzystaj liczmany. Pokazujesz rzeczowniki - pokaż je! Itd... 
• Zachęcaj dziecko do mówienia poprzez korzystanie z różnych form wypowiedzi (gest, mimika, rysowanie, piktogramy, elementy języka migowego, PCS, itd.)
• Parafrazuj wypowiedzi dziecka (dajesz informację zwrotną, że rozumiesz komunikat dziecka, oraz przedstawiasz prawidłowy wzorzec wypowiedzi).
• Stopniowanie trudności zadania np. najpierw kończenie zdania jednym wyrazem, następnie zadania z lukami, potem rozsypanki wyrazowe, itd. 
• Stosuj (szczególnie w przedszkolu i edukacji wczesnoszkolnej) elementy edukacji muzycznej. Śpiewając, dziecko również uczy się mówić.
• Usprawniaj percepcję słuchową. 
• Rozpocznij naukę pisania i czytania wcześnie, bo pismo to ważny element terapii . Ułatwia dziecku wizualizację głosek w wyrazie.
• Starannie dobieraj materiał do czytania (zasada od prostych zdań do coraz trudniejszych). 
• Podczas zajęć grupowych warto stosować sylabową technikę nauki czytania (warto dostosować się do dziecka, jeśli woli głoskować, niech głoskuje).
• Dostosuj konkretne wymagania, co tworzenia tekstów pisanych (wypracowań, opisów, opowiadań). Korzystaj z zasady użyteczności (to czego dziecko się uczy, powinno być użyteczne w życiu codziennym) i niezbędności (wiadomości i umiejętności niezbędne do kolejnego etapu edukacyjnego). 
• Zwracaj uwagę na rozumienie tekstu. Zadawaj proste pytania dotyczące przeczytanego tekstu. 
• Dziecko, przed czytaniem na głos w klasie, powinno dobrze przećwiczyć tekst w domu. Dzięki temu dziecko będzie bardziej zmotywowane i mniej zdenerwowane wystąpieniem publicznym. Dużo dzieci z afazją nie chcą czytać przy całej klasie.
• Dzieci z afazją mają wolniejsze tempo pracy. Zwróć na to uwagę, np. przy przepisywaniu notatek. Niech przepisują tylko najważniejsze zagadnienia. 
• Dostosuj wymagania dotyczące czytania lektur szkolnych. Niech dziecko zapozna się z treścią lektury z wykorzystaniem audiobooków, filmów. 
• Rodzicu! Systematycznie prowadź zajęcia w domu z zakresu rozumienia i używania pojęć czasowych (pory roku, miesiące, czas, dni tygodnia, itd.) oraz pojęć określających relacje przestrzenne. 
• W pracy wykorzystuj rymowanki, wielozmysłowe poznanie np. cyfr, liter. 
• Upraszczaj zadania tekstowe matematyczne, dzielić na etapy. 
• Jeśli występują trudności w zapamiętaniu np. tabliczki mnożenia, wzorów wspomagać pracę tablicami matematycznymi. 
• Realizuj zabawy ruchowe w pracy z dzieckiem. Pamiętaj o rozwijaniu motoryki dużej i małej. 
• W pracy z dzieckiem wykorzystuj zabawy plastyczne i techniczne. Dziecko powinno często wycinać, kleić, składać, lepić, itd.
• Pozwól dziecku na samodzielność! Dziecko powinno uczestniczyć w pracach domowych- przygotowywać posiłki, sprzątać, ścielić łóżko, itd.
• Podczas zajęć fizycznych, oceniaj wysiłek dziecka a nie jakość wykonania zadania. Zachęcać do aktywności, które pomoże mu odnieść sukces. 

Zanim dziecko z afazją trafi do klasy w szkole ogólnodostępnej lub integracyjnej, warto przygotować do tego zespół klasowy oraz samo dziecko. Pokazuj dziecku, że to czego się uczy ma zastosowanie w życiu codziennym. Zapewnij potrzebę bezpieczeństwa dziecka, stwórz z nim pozytywną relację, pozwól na popełnianie błędów. Zwracaj uwagę na mocne strony dziecka i je podkreślaj. Aktywizuj dziecko w tym, w czym jest dobre (zachęcaj np. do konkursów, zawodów). Angażuj dziecko w życie klasy. Jeżeli prowadzić z dzieckiem rewalidację, terapię, twórz pomoce dydaktyczne na podstawie jego zainteresowań. Wzmacniaj inicjatywę dziecka i rozwijaj odpowiedzialność za osiągnięcia np. w nauce.  

Dajcie znać, czy takie artykuły są dla Was użyteczne i potrzebne. Podziel się swoim doświadczeniem w pracy z dzieckiem z afazją na Facebooku lub Instagramie. Będę wdzięczna również za każdą Waszą reakcję (polubienie posta, komentarz, udostępnienie). Dzięki temu nie zniknę z mediów społecznościowych :)

Poniżej znajdziecie również pomocną literaturę, oraz propozycje, gdzie szukać  pomocy dydaktycznych :)

Polecana literatura: 

1. ABC afazji / Katarzyna Wnukowska. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2013.

2. Dziecko afatyczne w szkole i przedszkolu : poradnik dla nauczycieli / red.: Anna Paluch, Elżbieta Drewniak-Wołosz. - Gliwice : Wydawnictwo Komlogo, 2017.

3. Afazja / Beata Daniluk // W: Patologia mowy / red. nauk. Zbigniew Tarkowski. - Gdańsk : Harmonia Uniwersalis, 2017. - S. 39-80.

4. Specyficzne zaburzenia językowe u dzieci / Beata Daniluk // W: Neuropsychologia kliniczna dziecka : wybrane zagadnienia / red. nauk. Aneta R. Borkowska, Łucja Domańska. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. - S. 117-137.

Polecane pomoce dydaktyczne:

1.. Ćwiczenia dla osób z afazją : formy gramatyczne. Cz. 1 / Justyna Żulewska, Małgorzata Nowis-Zalewska. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2015.

2.  Ćwiczenia dla osób z afazją : formy gramatyczne. Cz. 2 / Justyna Żulewska, Małgorzata Nowis-Zalewska. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2015.

3. Nazwij i wpisz : ćwiczenia służące wzbogacaniu słownictwa dla osób z afazją, dzieci z opóźnionym rozwojem mowy i specyficznymi zaburzeniami językowymi / Magdalena Hinz. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2016.

4. Posłuchaj, pokaż, odpowiedz : zestaw ćwiczeń usprawniających koncentrację słuchową oraz rozumienie słyszanego tekstu dla osób z afazją, dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, specyficznymi zaburzeniami języka. Cz. 1 / Anna Tońska Szyfelbein. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2013.

5. Posłuchaj, pokaż, odpowiedz : zestaw ćwiczeń usprawniających koncentrację słuchową oraz rozumienia słyszanego tekstu dla osób z afazją, dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, specyficznymi zaburzeniami języka. Cz. 2 / Anna Tońska-Szyfelbein. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2014.

 6.Powiedz mi, co odczuwasz : ćwiczenia dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, z afazją oraz dla dzieci dwujęzycznych / Jagoda Cieszyńska. - Kraków : Wydawnictwo Edukacyjne, cop. 2008.

7. Usprawnianie rozumienia u osób z afazją : zbiór ćwiczeń / Bożena Strachalska. - Warszawa : Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2016.

8. Wysłów się! : ćwiczenia dla osób z afazją, niepełnosprawnością intelektualną i trudnościami w komunikacji językowej / Agnieszka Olszewska. - Wyd. I. - Kraków : Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2019.

9. Znów mówię 2 : materiał językowy i obrazkowy do terapii afazji / Anna Miechowska. - Wyd. I. - Gdańsk : Wydawnictwo Harmonia, 2020.

10. Ćwiczenia językowe: Propozycje zadań dla dzieci i dorosłych z zaburzeniami w komunikacji językowej cz. 1. i cz.2./ M.Wiśniewska.- Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.

11. Wszystko słyszę! Ćwiczenia usprawniające percepcję słuchową/ Opracowanie zbiorowe - Gdańsk: Wdawnictwo Harmonia, 2020. 

12. Radośnie rosnę i myślę/ Marzena Fenert, KreatywneWrota.pl

13. Czytam ze zrozumieniem i rozwiązuję zadania. Testy dla uczniów III klasy szkoły podstawowej/ Małgorzata Barańska, Ewa Jakacka, wydawnictwo Harmonia, Gdańsk. 

Bibliografia: 

Nolte J. Mózg człowieka. Anatomia czynnościowa mózgowia, tom 1 i 2, I wydanie polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.

Maruszkiewski M., Afazja. Zagadnienia teorii i terapii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1966. 

Styczek I., Logopedia, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1979. 

Kaczmarek L, Nasze dziecko uczy się mówić, Lublin, 1982.

Kaczmarek B. L. J., Mózg, język, zachowanie, Lublin, 1995. 

Skibska J., Afazja dziecięca, w: https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/7779/Afazja_dziecieca2.1.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Jastrzębowska G.,  Z metodologii opisu alalii (afazji, dysfazji rozwojowej), [w:] S. Grabias (red.): Zaburzenia mowy, Wydawnictwo Marii Curie Skłodowskiej, Lublin 2001.

Herzyk A., Afazja i mutyzm dziecięcy, Wydawnictwo PZM, Lublin 1992. 

PaluchA., Drewniak-Wołosz E., Dziecko afatyczne w szkole i przedszkolu. Poradnik dla nauczycieli.